SAIDA MAK ETIKA NO MORAL

SAIDA MAK ETIKA NO MORAL

     Liafuan hanesan “étika”, “etis no Moral” la’os rona deit iha sala akademiku no la’os sai hanesan monopoliu intelektual.  Iha fatin públiku mos sempre mosu hahalok sira hanesan ne’e. Ne’e los, hanesan konversa iha merkadu laran ka entre pasajeru sira nia leet, lifuan sira ne’e la naran mosu.

Maibé bainhira ita loke notisia ka lee  jornal ruma kuaze ke lorloron ita hetan liafuan sira ne’e. Dalabarak ita lee liafuan sira modelu hanesan ne’e iha:  Mundu komersial nia laran “étika diminui bebeik“,  Étika no moral presiza fo atensaun fila-fali”,   “maka la’os etika,…..”,   Bainhira iha televizaun ikus-ikus ne’e publisidade barak mak menus  étika, no selu-seluktan..

        Ba períodu foun ida agora, la naran rona konaba “moral” no “dezenvolvimentu étika”.  Maibé agora iha diskursu nia laran ba funsionariu públiku no polítika nain sira seluk,  liafuan “étika” no “moral” maioria mak utiliza.

Abrevia deit katak liafuan hanesan ne’e halo iluminasaun/halo brillansia ba ita nia moris lorloron(mewarnai kehidupan). No bele aumenta mos lia-fuan ne’e la funsiona iha situasaun ne’ebé  laiha importansia no la iha signifikadu, maibé fila-fali ba kontestu ruma nia laran ne’ebé mak seriedade,  no dalabarak, mesmu ida ne’e principal liu.

Sewainhira ita koalia konaba “étika”  no “moral” realidade ita intensiona ba buat ruma ne’ebé importante.  Ita kolia konaba étika, no iha assuntu ne’e nia laran “étika” ita define hanesan filozofu ba moral. Maibé liafuan “étika” ita la uza bebeik iha signifikadu ne’enia laran deit.

Tamba ne’e  se diak ne’e ita hahú ho aprende uluk metodolojia atu uza lia-fuan ne’e hamutuk  ho  termu seluk balu ne’ebé mak besik ho nia.

Termu sira mak hanesan :

1.Etika no Moral

• Etikka:

Lia-fuan  etika mos mai hosi lingua Grecia antigu. Ho Grecia dehan ethos iha forma singular nia laran ho nia signifikadu mak hanesan: hela fatin ne’ebe simples, fatin ne’ebe ita habitua, costume, cultura, karakteristika, sentimentu, attitude no metodu hanoin.

Ho forma plural(ta etha) signifikadu maka; costume cultural (adat kebiasaan). No signifikadu ikus mak sai hanesan konkluzaun ikus ba formatu liafuan “etika” ne’ebe hosi filozofu Yunani boot ida naran Aristoteles(384-322 antes de Christo ) utiliza ona hodi hatudu filozofu ba moral. Tamba ne’e ita halo limitasaun rasik ba orizem lia-fuan ne’e maka “etika” signifika: siensia konaba saida mak ita ema kostuma atu halo,  ka siensia konaba costume cultural.  No utiliza termu modernu, bele dehan mos katak “etika” hanesan siensia ne’ebe kolia konaba problema ne’ebe ita halo, attitude ita ema nian , ida ne’ebe bele fo  valor diak no ida ne’ebe fo valor ladiak..

•  Moral

Moral hanesan konesimentu ba maneira sira konaba civilizasaun ita ema nian.

Moral mos signika ensinamentu ne’ebe mak diak no aktu sira ne’ebe mak ladiak no komportamentu sira ne’ebe mak diak (moral).  Moralizasasun, signifika atu enumera ka halo  deskrisaun ba ensinamentu sira nebe mak Ita hare konaba aktus no hahalok ka komportramentu ne’be mak diak. Desmoralizasaun signifika moral ne;ebe mak ladiak.

Konaba orizen liafuan “moral” mai hosi liafuan “mores” hosi lian latin. Ikus mai transforma ba”regra decencia ka honestidade”. Iha linguagen kotidiana ne’ebe mak ho nia sentidu decensia ka honestidade ba buat sira ne’ebe ita toman ona atu halo laos obscencia ka mores, tuir mai, regra decensia moral ne’e inklui hotu komportamentu.