Saida mak komputador

Definisaun

Saida mak komputador

Komputador mai husi lian latina ne’ebe hanaran komputare ho nia siknifika katak halo konta ka sura ( menhitung).

Komputador hanesan makína elektronika ida ne’ebe bele uza hodi halo servisu e no mos uza hodi halo manupulasaun ba dados lais no fasil no mos bele rai dados,ne’ebe simu ou hatama dados ka (input) hodi nia proceso ka (process) sai fali informasaun ka (output).

Komputador mos iha komponentes ne’ebe importante mak hanesan:

ü  Hardware:

ü  Software

ü  Brainware

Iha ne’e ita sei koalia kona ba komponente hardware nian:

Hardware hanesan komponente fisiku ida ne’ebe parte ida husi komputador nia ita bele hare no bele kaer kona e bele muda ba mai mak hanesan:

a.       Mouse hanesan komponente fisiku husi hardware nia ne’ebe nia funsaun atu muda pointer ba mai. 

b.      Keyboard hanesan komponente fisiku husi hardware nia ne’ebe nia funsaun atu input ka hatama dados liu husi letra, numeru, no simbolu sira.

Tuir strutura keyboard nian sei fahe ba parte ha’at (4) mak hanesn: typing keys (butaun ketik), numeric keys, function keys, control keys.

c.       Monitor hanesan komponente fisiku husi hardware nia ne’ebe nia funsaun atu apresenta dados ka dokumentos ne’ebe ita hatama ba komputador laran mak hanesan hodi nia fo sai informasaun mak hanesan: word,excel,power point, access, no mos  audio, video, imagen, no dokumentos.

d.      Printer hanesan komponente fisiku hardware nia ne’ebe nia funsaun atu cetak ka print dokumentos ka imagem ne’ebe ita input hatama tiha ona iha komputador laran.

e.       Scanner hanesan alat elektronika ida ne’ebe hanesan mesin ka makina foto kopia

f.       Projector hanesan komponente fisiku ida husi hardware nia ne’ebe nia atu apresentaun ba material ne’ebe mak input ka hatama ba iha komputador laran hodi sai nia resultadu.

g.       Hard disk hanesan komponente fisiku husi hardware nia ne’ebe nia funsaun atu rai dados ho durasaun tempu kle’ur

Hardware mos sei fahe ba elementos tolu (3) ne’ebe importante mak hanesan tuir mai ne’e:

ü  Input

ü  Processing

ü  Output

ü  Memory

1.      Input  device hanesan komponentes fisiku ida ne’ebe ita bele hatama dados ba komputador laran.

     Ezemplu:

•         Keyboard Keyboard hanesan komponente fisiku husi hardware nia ne’ebe nia funsaun atu input ka hatama dados liu husi letra, numeru, no simbolu sira.

ü  Typing keys (butaun ketik) parte keyboard ne’ebe kompostu husi letra, numeru, no simbolu sira

ü  Numeric keys parte keyboard ne’ebe kompostu husi numeru, simbolu, operasaun aritmetika

ü  Function keys : parte keyboard nebe komposto husi fungsaun sira nebe espesifiku mak hanesan butaun F1 to’o F12.

ü  Control keys : parte keyboard nebe komposto husi butaun controlo nebe bele halo controlo ba sira seluk, hanesan home, end, insert, delete, page up, page down, control (ctrl), alternate (alt) dan escape (esc).

•        Mouse hanesan komponente fisiku husi hardware input nia ne’ebe nia funsaun atu muda pointer ba mai. 
•     flash disk hanesan komponente fisiku husi hardware input nia ne’ebe nia funsaun atu foti dados ka dokumentos husi komputador ida ba input ka hatama husi komputador seluk, e no mos bele utiliza hodi print sai dados ka imagem ne’ebe iha bele mos kopia audio no video. 
•     Modem hanesan komponente fisiku husi hardware input nia ne’ebe nia funsaun atu fasilita ita hodi asesu internet ka media online:

Ezemplu: facebook, you tube, google no seluk tan.

•     hard disk Hard disk hanesan komponente fisiku husi hardware input nia ne’ebe nia funsaun atu rai dados ho durasaun tempu kle’ur
•     scanner hanesan sasan elektronika husi komponente hardware input ida ne’ebe hanesan ho makina foto kopi nia funsaun atu scan foto ka imagen

2.       Process device hanesan komponenti fisiku ida nebe halo Kontrola ba prosesu nebe lao iha komputador nia laran.

        Ezemplu:

•  CPU (Central  Processing Unit) hanesan ulun ba komputador  nebe ho nia fungsaun atu transforma dadus sai hanesan informasaun ba ema nebe uza informasaun.
• ALU (Arithmetical Logic Unit) nia funsaun atu interpreta instrusaun logika sai hanesan informasaun.
•  CU (control unit) nia funsaun atu controla dados ka dokumentos ne’ebe lao hela iha komputador laran

3.      Output device hanesan komponenti komputador ida nebe uza hodi fo sai rezultado/output hanesan informasaun ba utulizador komputador.

•      Ezemplu:Monitor Monitor hanesan komponente fisiku husi hardware output nia ne’ebe nia funsaun atu apresenta dados ka dokumentos ne’ebe ita hatama ba komputador laran mak hanesan hodi nia fo sai informasaun mak hanesan: word,excel,power point, access, no mos  audio, video, imagen, no dokumentos.
•   Speaker hanesan komponente fisiku husi hardware output nia ne’ebe nia atu fo sai musika ka video ne’ebe ita input iha komputador laran, depois ita loke ka play nia fo sai son ka lian ou suara hodi fasil ba atu rona.
•   Projektor hanesan komponente fisiku ida husi hardware output nia ne’ebe nia atu apresentaun ba materia ne’ebe mak input ka hatama ba iha komputador laran hodi sai nia resultadu.

Ezemplu: dados ka dokumentos, video, no imagem. 

• Printer Printer hanesan komponente fisiku hardware output nia ne’ebe nia funsaun atu cetak ka print  sai dokumentos ka imagem ne’ebe ita input ka hatama tiha ona iha komputador laran.
•   Memory hanesan komponente fisiku ida husi komputador ne’ebe nia funsaun hodi rai data ka dados ne’ebe processor halo procesu tiha ona iha komputador laran.

Tuir Struturamente memory sei fahe ba parte (2) rua:

 Memory internal hanesan memory ida ne’ebe mak iha komputador laran nia funsaun atu rai dados iha komputador laran.

• ROM mak memoria internal nebe nia fungsaun atu rai programa sira nebe mai husi pabrika komputer rasik no sei le’e husi ema nebe uza komputador.
•  RAM mak memoria internal nebe nia fungsaun atu rai programa no dados wainhira komputador sei moris ka provisorio deit.

  Memoria external mak memoria sira nebe bele rai programa ka dados ho durasau tempo nebe kleur.

Ezemplu: Hardisk, DVD-R, DVD-RW, CD-R, CD-RW, Flash Disk

1.       Hard disk nia funsaun atu rai dados ho durasaun tempo kle’ur.

2.      DVD-R ( Digital Versatile Disk - ROM) / CD-R( Compact Disk - ROM)  nia funsaun atu le’e dados ka dokumentu ne’ebe iha tiha no la bele aumenta, no mos  la bele hasai ka delete. 

3.      Ezemplu: wainhira ita tau DVD/CD – ROM  ba komputador laran nia bele le’e dados ka programa husi CD maibe nia la bele aumentu e la bele hasai.

4.      DVD – RW( Digital Versatile Disk – Read Write) / CD – RW(Compact Disk – Read Write) nia funsaun atu bele le’e no hakerek ka aumenta fali dados ka dokumentos ne’ebe ita bele hatama ka bele mos hasai fila fali dados ne’ebe la presiza.

5.       Ezemplu: wainhira ita  tau DVD/CD – RW ba komputador laran nia bele dados ka programa ne’ebe iha tiha ona DVD/CD – ROM laran bele mos aumenta e bele mos hasai ka delete.

6.      Flash Disk nia funsaun atu fasilita ita ema hodi kopia dados, programa entre komputador ida ba komputador seluk, no mos fasilita ita imprime ka print sai dados ka domentos ita presiza.

Exemplu Karta REQUEREMENTO

"Exemplu Karta REQUEREMENTO"

REQUEREMENTO

•  Sua Ex^mo         : Director  Alfandega   Suai Timor - Leste

Exelencia :

Hau João Moniz, estado sivil Casado, data moris: 06 de Febreirode 1991, oan husi Salvador Moniz no Trezina Cardoso, hela fatin iha Suco Holpilat Posto Administrativo de Maukatar  Municipio Covalima ho Numero Cartaun Eleitoral 000613551, nebe’e mai hodi hatama requeremento ba Vaga professor,  nebe Fo sai ona  iha kuadru aviso Municipiu

Ho ida ne’e tuir mai hau Anexo Foto Copia Kartaun Eleitoral, Certificadu Habilitações Literarias ou experencia nebe’e indica iha Curiculum Vitae (CV). Tuir mai hau deklara katak:

• Hau iha mental no capacidade fisika nebe’e diak hodi halao’o servisu
• Hau kumpri ordem no regulamentu hotu nebe’e maka vigora iha Alfandega Hau  nunka hetan kastigo ba hahalok  a’at ou krime ( kadeia ) tamba hahalok krime kontra Nasaun nian.

Dili, 05/ 02 2018

Aplicante

              ( João Moniz L.IC SE)

LIAN TETUN NUDAR KULTURA IDA

LIAN TETUN NUDAR KULTURA IDA

KAPITULO I

1.1         Introdusaun

Ha’u  hakerek testu ida ne’e  atu fo hanoin deit mai ita oinsa mak ita atu hatene liutan kona’ba  lian tetun ne’ebè  mak koalia iha Timor-Leste no oinsa mak ita  atu bele desenvolve lian tetun ne’ebè  mak ko’alia iha Timor- Leste  atu  bele riku liutan, estadu Timor- Leste  loke ona instituto ida iha tinan 2002  hanaran (INL) “instituto nasional linguistika” ninia objetivu atu estabelese matadalan sira ba desenvolvimentu lian tetun. Ha’hu estabelese iha tinan  2002  to’o  ohin loron  instituisaun  ne’e  hakerek  ona manual no disionario sira iha lian tetun hodi ajuda sidadaun hotu-hotu atu aprende diak liutan lian tetun. Nune’e  mos instituisaun  ne’e  estabelese ona padraun ida oinsa bele hakerek lian tetun ne’ebè  diak  tuir padraun ka ortografia ne’ebè estabelese tiha ona.

1.2         Kontestu Peskiza

Lian tetun nudar lian franka  atu  nune’e  ema  husi  distritu  seluk bele halo komunikasaun ho distritu sira seluk, tamba iha ita nia rai distritu hotu-hotu uza liafuan mak hanesan, ezemplu, distritu  Baukau koália lianmakasae, Likuisa koália lian  tokodede  oinsa  distritu  rua  ne’e  bele halo komunikasaun  ba malu, atu halo komunikasaun tenki uza lian tetun.

1.3         Identifikasaun Ba Problemas

Ita nuda’ar  estudante no Timor nia oan persija desenvolve  ita  nia lian no importante liu  mak  oinsa  estuda  lian  seluk-seluk  hodi kompleta ita nia dalen tetun.

Tamba dalen tetun sei iha peskiza oi-oin hanesan tetun prasa no tetun terik sei kahur malu no oinsa ita klasifika lolos lian tetun sai hanesan lian franka, no lian tetun ita sei uza ba zerasaun tuir mai.

1.4         Objetivu

Objetivu husi testu ida ne’e  nuda’ar  kontribuisaun ki’ik  oan  ida atu buka hatene  diak  liu tan tetun  ne’ebè  ko’alia iha nasaun Timor-Leste, nune’e  mos atu fo hanoin  ba ema hotu katak  lian  sira ne’ebè koália  iha nasaun Timor -Leste  laos  deit lian ofisial sira  ne’ebè konsagra tiha ona iha konstituisaun Republika Demokratika Timor- Leste iha artigu 13, maibe iha mos lian sira seluk ne’ebè  grupu idak-idak  iha nasaun ne’e  koalia.

Ita hotu-hotu tenki tau iha ita neon katak  Timor- Leste nùdar nasaun ida ne’ebè  maske  ki’ik  maibe  ninia povu koalia  lian oin-oin.

Ida ne’e  hanesan buat  ne’ebè  uniku oituan iha mundu. Testu  ida  ne’e hakarak mos atu fo hanoin ba instituisaun estadu nia ne’ebè  iha kompetensia iha area promosaun no desenvolvimento lian nia atu bele preokupa no iha hanoin ruma atu desenvolve ita nia lian sira laos deit lian sira ne’ebe konsagra ona iha konstituisaun  maibe  mos lian hotu-hotu ne’ebè koalia iha Timor -Leste.

1.5         Metodu

Metodu husi  titulu  ou  testu  ida  ne’e  bele  fo  hanoin  mai  ha’u oinsa  bele  promove no valorize  ita  nia  lian  atu  bele  hatudu  ba nasaun sira  seluk  katak  Timor- Leste  maski  nasaun  ki’ik  maibe  iha lian  ne’ebè ho ida  ne’e  hau  rasik  hakarak  loke  ita  nia  hanoin  atu haburas  liutan ita nia lian sira ne’ebè  grupu  etnolinguistiku  idak-idak koalia iha  nasaun Timor- Leste  iha  ne’e  ha’u  usa metodu  entervista, tamba bele fasilita hau atu  hatene liutan lian sira iha teritoriu tomak.

KAPITULO II

LIAN TETUN NUDAR KULTURA IDA

2.1 Introdusaun

Lian ka dalen sira ne’ebè  koalia iha teritoriu Timor- Leste  nia laran tomak, sai hanesan instrument  ida  ne’ebè  ema  usa  atu komunika ka hala’o  relasaun  entre  ema ida ho ida seluk  i ho kultura no identidade povu ne’e  nia. Tamba ne’e  lian nia papel importante tebes ba ema nia moris. Istoria hatudu  katak lian ida la mosu mai kompletu  ka perfeitu kedas, tamba ne’e  persija iha hanoin  ka vontade diak liu-liu ba kapasidade intelektual atu bele desenvolve  lian ne’e  hodi bele hariku liutan lian sira ba nasaun tomak no sidadaun hotu nia interese.

Lian sira ne’ebè  koalia iha Timor Leste la mosu depois de independensia, maibe mosu hori uluk kedas desde ita nia bei-ala sira nia tempu. Tetun ne’ebè  ita koñese  hanesan tetun prasa ko’alia liu iha distritu dili, tetun terik ko’alia liu iha parte balu iha distritu  Vikeke, Covalima, Manatuto, Manufahi, no Bobonaro. Iha dokumentu antigun balu hosi Portugal ne’ebè  konta kona’ba  lian timor nian iha tempu ne’ebá. Tinan 400 liu ba iha surat ida hakerek dehan iha timor tomak ema hatene lian rua(2) belu ho vaikenu, ne’e katak tetun no vaikenu. Ita bele si’ik  katak iha tempu ne’ebá Timor Lorosa’e  ho belu mak hatene tetun tamba ne’e  liurai Wehali no liurai lika nia rai. Iha Timor  parte loro monu inklui mos Oecuse, ema hatene baikenu tamba liurai Sonbai mak ukun iha ne’ebá  to’o  tinan 1800 ba leten ema bolu Timor Lorosa’e  provinsi  belu nian ne’e  dehan katak provinsi ema tetun nian. Nune’e  ita bele hare katak tuir ema Portugal ne’e  hare ema iha Timor Lorosa’e  iha tempu ne’ebá  bele ona komunika ho lian tetun maski laos sira nia lian rasik.

Ema iha Timor Lorosa’e  ho tan iha belu hatene tetun tansa mak ema iha Oecuse, Kupang, Soe, ho Kafemenanu la dun koalia tetun? Ita hare ona katak, tinan 400 liuba, liurai tetun mak domina Timor Lorosa’e ho rai belu. Nune’e mak uluk kedas, ema balu iha rai sira ne’e  aprende tetun, iha tempu ne’ebá iha liurai  bo’ot  ida naran  Sonbai, nia ukun  Oecuse ho Timor  Osidental so belu mak la tama iha nia reinu. Liurai Sombai koalia baikenu ne’ebe ema bolu dawan, nun’e  mak  iha tempu ne’eba kedas, ema barak iha Oecuse ho Timor osidental hatene vaikenu, maibe  la hatene tetun.

2.2    Estuda Konaba Lian Tetun Ne’ebe Koalia Iha Timor Leste

2.2.1 Lian Tetun(Tetun Prasa)

          Lian tetun ka tetun prasa koalia liu iha distritu dili, tetun ne’ebè koñesidu hanesan tetun prasa, iha nivel nasional Timor oan ema porsentu 24,1 mak koalia lian ne’e tuir  resultadu sensus 2004  ne’ebè  hakerek  iha livru “Timor Leste uma atlas historic - geografico” hosi hakerek nainFrederic Durad. Instituisaun ne’ebè  tuir ami nia hare fo importansia ba desenvolvimentu lian tetun mak igreja katolika tamba instituisaun ne’ebè hanorin hori uluk kedas katekeze iha lian tetun no ikus mai sai nu’udar lian iha selebrasaun liturjia iha igreja hotu-hotu.

Oras ne’e dau-daun iha livru relijiozu barak ne’ebè  hakerek iha lian tetun,hanesan biblia,no dokumentu  kanoniku sira seluk. Hafoin proklamasaun ukun rasik an iha loron 20 Maiu 2002  lian tetun sai hanesan lian ofisial iha nasaun Timor Leste (RDTL) ne’ebe regula iha artigu 13, tuir matenek nain sira katak lian rua ne’e  bele lao hamutuk sai hanesan lian nasional Timor nia tamba hare husi aspektu historiku no husi lian linguistiku, lian  Portuges lian ida ne’ebè  bele ajuda tebes desenvolvimentu lian tetun, hanesan ita hotu hatene katak liafuan barak iha lian tetun mai husi lian portuges.

Lian tetun lian ida ne’ebè  labele desenvolve nia an mesak, nia tenki lao hamutuk  ho lian ruma atu hamutuk ho lian ne’e  bele desenvolve nia an. Geoffrey Hull, matenek nain no linguistiku husi nasaun Australia iha ninia livru ki’ik oan ne’ebe hakerek iha lian rua, portuges no tetun ho nia titulu “Timor Lorosa’e identidade, lian no politika  edukasional” esplika barak kona ba esensia lian portugues no lian tetun sai nùdar identidade ida ba ita nia nasaun foun Timor Leste. Matenek nainGeoffrey Hull  iha hanoin balu  ne’ebè  ita bele  aproveita oinsa mak ita bele desenvolve ita nia lian tetun iha futuru. Alende ida  ne’e  estadu Timor Leste iha hanoin  diak  balu  oinsa  atu  desenvolve ita nia  lian tetun, estadu Timor Leste loke instituto ida iha tinan 2002  hanaran  INL “instituto nasional linguistika” iha Universidade Nasional De Timor Lorosa’e (UNTL) no ninia objetivu atu estabelese matadalan sira ba desenvolvimentu lian tetun, hahu estabelese iha tinan 2002  to’o ohin loron instituisaun ne’e  hakerek ona manual no disionariu sira iha lian tetun hodi ajuda sidadaun  hotu-hotu atu aprende diak lian tetun, nune’e mos instituisaun ne’e  estabelese ona padraun ida oinsa bele hakerek lian tetun ne’ebè  diak tuir padraun ne’ebè  estabelese tiha ona. Nune’e  mos iha area edukasaun define ona katak  iha tinan dahuluk  ka daruak ou primeiru ho segundu  anu iha ensinu baziku tenki hanorin  labarik  sira koali  lian tetun. Nune’e  wainhira  hahu aprende ho lian ne’ebè  labarik sira aprende ona iha uma hanesan lian tetun labarik sei bele akapta lalais buat ne’ebè  mak professor sira hanorin.

2.2.2 Lian Tetun Terik

          Tetun terik ne’ebè  koalia liu iha distritu lima (5) mak hanesan distritu Vikeke iha sub distritu sira hanesan Lakluta, Luka, no Vikeke vila iha distritu no Kovalima iha subdistritu Suai iha distritu Manatuto iha subdistritu sira hanesan Barike, iha distritu Manufahi iha subdistritu Alas, Fatuberliu no distritu Bobonaro iha subdistritu Batugade. Alende ida ne’e koalia iha distritu rua ne’e  lian  ne’e koalia mos Timor Indonesia hanesan iha Belu/Atambua no Kafemenu, nune’e  mos lian tetun ne’ebè  oras ne’e dau-daun estadu Timor Leste  liu husi institutu nasional linguistika desenvolve dau-daun bele mos sai liafuan ruma husi tetun terik hodi bele desenvolve lian tetun.

2.2.3 Tetun Dili Ho Tetun Terik La Hanesan

          Ita hare ona katak  uluk kedas, tetun terik sai nudar  lingua franka ida iha Timor Lorosa’e  ne’e  dehan katak  ema balu husi lian oi-oin  uluk aprende tetun hodi bele komunika ba malu. Tetun  ne’ebè  sira aprende ne’e  ita bele hanaran “tetun lingua franka nian”.

Depois Portugal ukun fali Timor, to’o tinan 1769, sira muda sira niakapital (ibu kota) husi Oecuse mai iha Dili. Neneik- neneik ema balu mai husi Timor Leste tomak hodi mai hela iha dili. Sira koalia portuges ho tetun ba malu. Tetun ne’ebe sira koalia ba malu  ne’e  mos  muda, tamba hetan influensia maka’as husi portuges. Nune’e sira desenvolve tetun ida ne’ebe ema uluk bolu “tetun prasa” agora ita bele bolu “tetun dili” ida ne’e  mak ita koalia agora dau-dauk  ne’e.

2.3 Oinsa Desenvolve Lian Tetun

          Atu desenvolve lian tetun iha ita nia rai laran persija  halo kurikulu ho lian tetun atu nune’e  ema hotu bele hatene uza lian tetun.

2.4 Lian Tetun Ne’e Saida

          Lian tetun nudar lian ofisial ho ida ne’e  ita persija duni atu desenvolve lian tetun hanesan ema sira ne’ebè  ko’alia lian fataluku, maksae, mambae no seluk tan atu nune’e  ema sira mai eskola persiza koalia lian tetun.

2.5 Analiza

          Lian ne’ebe hau konsege identifika no ko’alia  iha nasaun Timor Leste hanesan tetun terik no tetun prasa. Lian hirak ne’e ita koñese hanesan riku soin husi distritu sira no subdistritu ne’ebè  sai hanesan patrimoniu kultura nasaun Timor  Leste nia iha ninia relasaun ho nasaun sira seluk iha mundu. Alende ida ne’e  iha pontu tolu(3) mak fo hanoin mai ita:

·        oinsa mak ita bele promove no valorize ita nia lian iha ita nia rai laran nomos estranjeiru?

·        Tamba’sa  mak tetun sai lingua franka?

·        Tamba’sa  mak  tetun dili hetan influensia (pengaruh) husi lian oin-oin?

 KAPITULU III

3.1 Liafuan Maktaka

          Ikus liu ha’u atu remata testu ida ne’e hau la haluha hato hau nia agradese ba nai maromak, ne’ebè  fo ona espritu atu ha’u  halo testu ida ne’e ho diak no to rohan, nune’e  mos ha’u  la haluha  hato’o  obrigado ba dosente lian tetun nia Aderito Ruben.

Ne,ebè  fo ona oportunidade  ne’e mai  hau atu hakerek testu ida ne’e bele halo hau badinas atu hakerek no le’e jornal,livrus,no revista sira, to’o  ba ne’e deit ha’u nia testu.

3.2 Sujestaun

          Atu haburas no desenvolve lian tetun ne’ebè  koalia iha nasaun Timor Leste  ha’u  fo hanoin  atu halo  medidas hanesan tuir mai ne’e:

·        Persija hatama lian tetun iha kurikulu eskola liu-liu ba ensinu baziku primeiru to’o  terseiru  anu atu nune’e labarik  sira wainhira  hahu eskola hahu mos le’e  no hakerek lian tetun.

·        Persiza kria instituisaun  ruma ho nia kompetensia atu desenvolve lian sira hotu iha rai laran alende  institutu nasional linguistika (INL) ne’ebè  halo nia kna’ar espesifikamente atu desenvolve lian tetun.

Exemplu karta konvite ba seminario

Loron, 10 fulan Jullu 2018

Assuntu: Konvite

Ho Respeitu,

Bazeia ba atividade ne’ebe mak ami Estudante Estajiadu periodu 2018 sei realiza ho tema Seminariu, ne’ebe ho objetivu atu aumenta liu tan ami nia kapasidade nu’udar estudante estajiadu liu – liu iha area Implementasaun Matematika iha Enjeñaria Informátika. Tan ida ne’e atu atividade sira hotu la’o ho susesu, ho hakraik – an ami estudante estajiadu sira hotu konvida Professor CARLITO PINTO, M.Eng atu hakma’an – an hodi marka prezensa iha seminariu ne’ebe sei realiza iha:

Loron          : Kuarta – Feira, 11 – 07 – 2018

Oras            : 09:00 to’o 12:00 OTL

Fatin           : Sala PHP

Ho professor sira nia prezensa ami hotu deseja atividade hirak ne’e sei lao ho di’ak, ikus liu ba atensaun no kolaborasaun la haluhan ami hato’o obrigadu wa’in.

Hera, 10 – 07 – 2018

Responsavel

(Domingos de Deus Maia)

ANALIZA OPORTUNIDADE DEZAFIU IMPLEMENTASAUN TEKNOLOGIA INFORMATICA IHA PROSSESU APRENDE KONA BA MINARAI IHA TIMOR LESTE

    ANALIZA OPORTUNIDADE DEZAFIU IMPLEMENTASAUN TEKNOLOGIA INFORMATICA IHA PROSSESU APRENDE KONA BA MINARAI IHA TIMOR LESTE

   Menus sasan teknologia ou prossesu aprendizajem kona ba minarai/petroleu nia sai hanesan dezafiu boot ida mai ita atu aprende ou hatene kona ba lalaok petroliferu nian;

Ho  dezafius ida ne’e hamosu implikasaun ba kustu produsaun minarai fasilidade no ekipamentus  sei sai fator ida ne’ebe limitada ba ita no ba kompania Timor Gap E.P,falta de

ekipamentus sei afeta ba nivel produsau migas  iha merkadu regional no internasional razaun tamba wainhira kustu produsaun nian a’as sei implika mos mina no gas nia folin a’as no nia impaktu mak nivel kompetividade iha merkadu internasionál sei tun.waihira ita atu hari,í kompania mina rai(Timor Gap E.P), tenke iha forsa trabalhador ne’ebe forte , iha étika servisu ne’ebe diak , iha kapasidade tekniku , inovativu no produtivu. Kuandu ita atu hetan buat sira ne’e , ita presija investimentu bo’ot iha setor edukasaun . Ho razaun ida ne’e mak rekursu umanu sai hanesan dezafiu ka obstakulu bo’ot ida atu hari’i ka estabelese kompania minarai (Timor Gap E.P).

   Problema falta de ekipamentus no fasilidade mak kestaun ida ne’ebe dala barak temi nu’udar dezafiu boot ida desde estabelese ka hari’i kompania mina no gas(Timor Gap E.P)iha Timor Leste.

Tamba pratika importante atu kompleta iha ita nia aprende kona ba mina rai ,dala barak ema hakarak aprende/hatene maibe menus sasan teknologia sai impaktu boot ida ba ita , tan ida ne’e pratika importante tebes ba ita atu aprende no hatene kona ba prossesu mina rai iha Timor Leste.

Timor Leste maske rai kiik maibe nakonu ho rekursu naturais mina no Gas barak tamba ne’e ita presiza investe makas no dezenvolve setor industria mina rai no Gas ho diak.

Alem de ida ne’e iha dokumentos balun ne’ebe deskreve katak dezempregu iha Timor Leste kada tinan aumenta hela deit maizomenus ema nain 15.000 maka hakarak assesu ba servisu. Tan ida ne’e kompania minarai (Timor Gap E.P)  iha Timor Leste kria kampo de trabalho ba populasaun liu-liu ba joven sira ne’ebe hakarak asesu ba servisu . Timor Leste enfrenta atu dada investor sira ne’ebe iha kapital bo’ot ka kompania internasional sira atu mai halo investimentu ne’ebe boot iha setor industria petroleo no gas natural iha Tasi Timor(Timor sean).Tamba ne’e ita bele dehan katak problema ita nia instituisaun estado ne’ebe sei fraku no sistema politika ne’ebe la diak bele sai hanesan obstakulu ka dezafiu boot atu ida ba kompania minarai (TIMOR GAP E.P ) Timor Leste.

TIMOR GAP E.P seidauk iha kondisaun ida diak hodi bele partisipa diretamente iha aktividade ka area esplorasaun no produsaun mina no gas iha tasi timor. Ezemplo governo no kompania hakarak atu dada pipeline mai timor maibe fasilidade no ekipamentu mai Timor sei falta. Ho obstakulo dezafiu atu hamosu asaun ba kustu produsaun mina no gas, fasilidade no ekipamentu sei sai fator ida ne’ebe limita kompania Timor Gap E.P. Timor –leste nia baze ekonomia prinsipal mai husi fonte rekursu petrolífero hanesan reseita estrasaun husi petrólio no gás. Tamba ne’e fundo petroleo kria iha 2005 hodi kontribui no konsiste ba nia objetivo iha investimentu finanseiro no probalidade. Razoavel tamba investimento seitor naun petrolifeiro nian tenki sai prioridade atu nune’e bele prense fali lakunas ka valor osan ne’ebe lakon tamba gastu estadu tinan-tinan.fundos husi mina no Gas tinan-tinan sei tun ba bei beik tamba gastu orsamentu estadu ne’ebe tinan tinan sempre sae,tamba ne’e rekomenda ba governu atu halo poupansa ba investimentu seitor sira ne’ebe ladun produtivu no jestaun orsamentu ida ne’ebe efisente.Governu halo investimetu ba iha seitor naun petroliferu sira hanesan Agrikultura,Turismu,no industria hodi nune;e bele aumenta reseita domestika duke depende deit ba mina no gas iha Tasi laran; Problema falta ekipamentu no fasilidade mak kestaun ida ne’ebe dala barak temi nu’udar dezafiu boot tan ida ne’e hau hakarak rekomenda ba governo atu tau fatin /kursu ida kona ba petroleo nian,Atu ita Timor oan ne;ebe hakarak aprende kona ba prossesu transformasaun mina no gas.Tan ita nia mina komesa namkari ona iha Timor laran tomak,ita bele dehan katak ita nia rikusoin mina mos konhesidu tebes iha rai laran no konhesidu mos iha rai seluk,

                        Stanley R(May 17,2013)companies Investementand project to export oin and Gas.New York:McGraw Hill

                          Pires A(2013)Koalia kona ba kompania Nasionál petroleum Timor-Leste nian.Hahu nia esplorasaun dahuluk.Timor-Leste,jardim 5 de maio,Htl.03:23

                       Lei n^o 8/2005 Lei Tributação do petróleo.

Ezemplu Ajenda ba Seminariu loron sorin deit

Ajenda ba Seminariu 

No	Sesaun/ Atividade	Tema	Durasaun	Responsavel
1	Abertura	Orasaun	09:00 – 09:05
2	Diskursu	Jeral	09:05 – 09:15	Diretora
Aprezentasaun
3	Aprezentasaun I	Aplikasaun Matematika iha Enjeñaria Informátika	09:15 – 09:45	Professor, Carlito Pinto, M.Eng
4	Aprezentasaun II	Implementasaun Algoritmu iha NLP no ASR	09:45 – 10:15	Professor, Borja L. C. Patrocinio Antonino, M,Cs
5	Aprezentasaun III	Metodolojia Hakerek Teze	10:15 – 10:45	Professor, Marcelino C. Noronha, S.Kom, M.Cs
6	Rezumu	Jeral	10:45 – 10:50	Reprezentante Estudante
7	Enseramentu	Jeral	10:50 – 11:00	Diretora
8	Coffee Break	-	11:00 to’o remata	-

Diretora DEI

(Zulmira X. da Costa, L.Ed, M.Sc)

Responsavel

(Domingos de Deus Maia)

Dili, 10 – 07 - 2018