Aprende Lian tetun/Lingua Tetun

KAPITULU I

Istoria Tetun Nian

1.        Tuir grupu(ema nain lima hanesan ne’e), diskuti: Tansa’a mak estudante ho ema profisional  balu presiza hakerek ho lian Tetun?

2.        Tuir ita nia hanoin, it abele uza Tetun hodi hakerek saida? Por ezemplu, bele ka lae ita uza  Tetun hodi hakerek surat ba kolega, Jornal, proposal ba Doador, relatorio servisu nian, servisu uma eskola nian, ka teze (skripsi)?

3.        Tuir ita nia hanoin, ida ne'ebe mak fasil liu, lee ho Tetun ka, lee ho lian Indonezia? Tanba saa?

4.        Ida ne’e mak fasil liu, hakerek ho Tetun ka, hakerek ho lian Indonezia? Tanba saa?

5.        Ita rasik pronunsia naran lingua ne’e oinsa? ‘Tetun’,’Tetung’ka’Tetum’?

6.        Buka tok liafuan Tetun ida ho ‘m’ ikus.(Hanesan lian Indonezia ‘ancam’ ka Ingles ‘seem’).

Ho Tetun ho lian Indonezia, ita hakerek ‘Tetun’,tuir ita rona. Ho portuges, ita hakerek ’Tetun’, Tanba son (bunyi) ikus ne’e ho portuges baibain hakerek ‘m’ (hanesan mos ‘bom’ ,’ordem ‘ ho ‘um’). Ho Ingles, ema balu hakerek ‘Tetun’ tuir pronunsia, balu hakerek  ‘Tetun’ tuir portuges.

7.        Hanoin tok kona imi nia rain: fatin ne’ebe hanaran ho lian Tetun iha ka lae?

8.        Ema balu hakarak para ita ko’alia Tetun, bele kahur portuges, maibe la bele kahur lian Indonezia. Ita rasik aseita ka?

9.        Ema balu hakarak atu hamenus liafuan potuges iha Tetun. Tuir sira nia hanoin, liafuan portuges ne’ebe ita presiza duni, ita bele uza, maibe ba liafuan ne’ebe ita bele hetan hosi Tetun Terik, ita bele uza portuges ona. Ita nia hanoin halo nusa?

10.    Bianhira lee ona Istoria Ingle, kompara tok ho situasaun Tetun agora. Saida mak hanesan? Saida mak la hanesan?

RESPONDE

1.       Ema profisional presiza hakerek buat bara, hanesan relatorio oi-oin, hamenos sasan (pesan). Protesta bainhira buat ruma lao la loos. Proposta, konvite,prosedimentu(prosedur), ho buat barak tan. Too 1975,ema profisional sempre hakerek ho portuges. Too tempu Indonezia, sira tenki hakerek ho lian Indonezia fali. Tansaa mak agora presiza hakerek ho Tetun?

              I.          Tuir artigu 13 konstituisaun RDTL nian, lian ofisial mak Tetun ho Portuges. Departementu Governo nian balu simu surat ho deit lingua ofisial rua ne’e: lian Indonezia la simu ona.

           II.          Se ita nia nivel portuges la too karik, ita presiza hakerek ho Tetun.

        III.          Se ita rasik domina portuges karik, maibe ema ne’ebe atu lee laduun hatene, ita presiza  hakerek ho Tetun.

Tuir planu Governo nian, Tetun ho Portuges troka daudauk lian Indonezia Iha ekola hotu-out,nkomesa husi eskola primaria too universidade. Labarik sira iha eskola primaria la estuda ona ho lian Indonezia. Nune,e, la kleur tan, ema foin-sae sira barak sei la domina lian Indonezia ona. Imi sei uza lian saida hodi komunika ba malu?

2.       (Ida ne’e husu ita boot nia opiniaun. Nune’e lian iha komentario.)

3.       Ema barak senti katak lee ho lian Indonezia mak fasil liu, no Tetun mak difisil liu, tanba:

·                Sira toman lee lian Tetun, tanba sira eskola ho lian Indonezia ka Portuges.

·                Liafuan foun barak foti hosi portuges, no joven barak la hatene.

·                Ema barak hakerek Tetun, sei runguransa.

4.       Ema barak senti katak haekerek ho lian Indonezia mak fasil liu, no Tetun mak difisil liu, tanba:

·                Sira sedauk toman hakerek ho lian Tetun, tanba iha eskola sira hakerek deit ho lian Indonesia ka portuges.

·                Termu (istilah) balu sira la hatene. Por ezemplu, liafuan tuir mai ho Tetun dehan saida?: kotak pertolongan pertama, ranking satu, babak semi-final, IP.

·                Sira la hatene ortografia (ejaan; ne’e dehan katak, oinsa atu hakerek liafuan ida-idak).

·                Sira seidauk hatene oinsa atu hakerek surat, konvite, proposta, ho dokumentu selu-seluk tan ho lian Tetun.

5.       ( La iha komentariu.)

6.       Liafuan ho ‘m’ ikus, la iha. Liafuan portuges ho‘m’ ikus, ita sempre pronunsia ho ‘n’; por ezemplu mensagem ita pronunsia ‘mensajen’. Nune’e, ita nunka rona ‘m’ okus.

7.       (La iha komentariu.)

8.       (La iha komentariu.)

9.       (La iha komentariu.) La bele haluha: Se ita konkorda, entaun la bele ona uza kanta, tanba bele uza hananu; tenke troka komesa halo hahau’u, no troka entaun halo nune’e.

10.  (La iha komentariu.)

KAPITULU II

Ortografia

1.        Debate tuir grupu: Diak liu Tetun mos iha ortografia ne’ebe ema hotu-hotu tuir ka, diak liu hakerek nafatin tuir ida-idak nia hanoin? Tanba sa?

2.        Ortografia Indonezia ida ne’ebe mak  diak liu: ida uluk ka ida foun? Tanba sa? (ita la bele hili Ortografia foun tanba de’it ‘ita toman ona’; iha tinan 1972 bainhira sira troka Ortografia ne’e ema hotu-hotu toman fali mak Ortografia uluk!)

3.        Haree ba prinsipiu lima ne’e. prinsipiu ne’ebe mak hatudu:

I.                   Son/u/, diak liu hakerek ho letra ‘u’ (ezemplu ‘futun’) duke ‘oe’ (ezemplu ‘foetoen’,,tiur Ortografia padre Olanda nian uluk).

II.                Son primeiru iha xapeu, diak liu hakerek ho ‘x’ hotu,duke hakerek balu ho ‘x’ ho balu ‘ch’ tuir Portuges. (por ezemplu, diak liu hakerek ‘xapeu’ ho ‘xampu’ duke ‘chapeu’ ho ‘xamou’.)

III.             Son primeiru iha ‘xapeu’, diak liu hakerek ho ‘x’ (tuir Portuges) duke ‘sh’ (tuir Ingles).

RESPONDE

1.        Husi aspektu pratika, ita ne’ebe eskola boot, bele toman-an lee Ortografia oi-oin, maibe iha Timor, 50% la hatene lee ho hakerek. Para sir abele lee Tetun fasil liu, ita presiza Ortogrfia ida ne’ebe simples no sempre tuir regra.

Hosi aspektu status Tetun nia, se karik ita ida-idak nafatin tuir ita nia hakarak, ema barak sei moe, tanba senti Tetun seidauk dezenvolve.

2.        Ortografia foun dika liu, tanba:

I.                   Uza letra ida hodi hakerek ‘j’, ‘c’ ho ‘u’; uluk uza letra rua tuir malu.

II.                Lingua balu iha nasaun Indonezia nia laran iha liafuan ho son /oe/ duni, hanesan Tetun Moe. Se karik sira uza ‘oe’ hodi hakerek son /u/ tuir lian Indinezia, oinsa mak sira bele hakerek son /oe/?

3.                   

I.                   Prinsipiu 1: se ita uza’oe’ hohi hakerek son /u/, oinsa mak ita sei hakerek /oe/ iha liafuan moe? Prinsipiu 2: Ema aprende letra ida’u’ fasil liu duke aprende letra rua tuir malu. Prinsipiu 3: Lian Olanda la iha relevansia iha timor-Leste.

II.                Prinsipiu 1 ho 2: Son /x/ sempre hakerek hanesan, ho letra deit.

III.             Pirinsipiu 1 ho 2: Diak liu hakerek son /x/ ho letra ida deit duke letra rua. Prinsipiu 3: diak liu uza letra hosi lingua Ofisial portuges duke tuir lingua nasaun seluk nian

KAPITULU III

Hakerek Badak, Klaru Simples

1.        Hanoin tok kona ba ita nia areaestudu rasik. Se ita hakerek relatoriu ka Dokumentu seluk ne’ebe ema la kompriende, konsekuensia todan saida mak bele mosu?

2.        Haree ba relatoriu oi-oin. Relatoriu sira ne’e klaru ka? Badak ka? Hakerek ho simples ka? Por ezemplu, koko tok kompriende paragrafu tuir mai, ne’ebe foti hosi relatoriu ida kona ba Edukasaun?

3.        Tanba saa mak ema hakerek relatoriu ne’ebe naruk demais, no susar liu atu kompriende? Buka tok razaun tolu.

4.        Lee di-diak testu A ho B iha kraik, I hakerek resposta ba pergunta iha okos:

5.        Iha fraze tuir mai ne’e, liafuan balu hakerek ho metan. Troka liafuan ne’e atu ema ne’ebe seidauk hatene liafuan hirak ne’e mos kompriende fasil:

6.        Hasai liafuan ne’ebe la presiza:

7.        Lee istoria rua tuir mai kona ba ema baku malu. Ida ne’ebe hakerek? Ida ne’ebe make ma koalia? Nia koalia karik, iha ne’ebe? Oinsa mak it abele hatene? Buka diferensa rua.

RESPONDE

1.        Ita bele hetan ezemplu barak. Ami fo rua deit:

I.        Husi area saude: Se karik klinika ruma fahe informasaun ba povu kona ba sinal ne’ebe mosu iha moras dengi (deman berdarah), para ema bele rekonyese lalais, depois povu la kompriende, labarik balu bele mate tanba deit inan-aman ba konsulta tardi liu.

II.     Husi area finansas: emprezariu ida atu hala’o projetu diak ida. Nune’e nia hato’o nia proposta ba banku atu empresta osan. Se proposta ne’e la klaru no espesifiku, banku sei la fo empresta, no projetu ne’e sei la lao ba oin.

2.        (la iha komentariu.)

3.        Razaun balu mak halo ema hakerek relatoriu naruk no susar demais mak ne’e:

·      Hakerek nain sira hanoin katak tenki uza liafuan naruk ho fraze ne’ebe susar atu kompriende, mak foin ema respeita sira.

·      Hakerek nain sira rasik ladu’un kompriende saida mak sira atu hatete. Tanba hanoin klaru, mak hakerek mos la klaru.

·      Hakeek nain sira hakarak halo tauk lee nain sira, para la bele barani analiza no kritka sira nia ideia.

·      Hakerek nain sira la organiza-an, nune’e hakerek mos runguranga.

·      Hakerek nain sira nia ideia ka dados la to’o. nune’e bainhira ema haruka hakerek relatoriu naruk, sira buka aumenta deit liafuan.

·      Kultura ida-idak iha nia modelo hakerek. Balu respeita liu ema ne’ebe hakerek naruk ho komplikadu; balu respeita liu ema ne’ebe hakerek badak ho simples.

Iha kursu ida ne’e, ita estuda liu-liu kona ba hakerek iha kontestu servisu. Iha kontestu ne’e mak ita presiza hakerek badak ho simples duni, para ema bele kompriende lalais. (Iha kontestu seluk, oin seluk, por ezemplu, baibain poezia la’os simples.)

4.      Se ita hakerek uza liafuan ne’ebe la komprinde, ka halo fraze naruk liu. Susar ba ema atu kompriende.

5.      Alternativu ida mak ne’e:

I.         Durante ne’e sira hakaas-an hodi hasoru / halakon moras malaria.

II.      Foin lalais ne’e sira hala’o enkontru ikus / bad ala ikus.

III.   Governo sei hala’o nia programa atu hamenus kiak.

IV.   Horiseik STAE fo sai kandidatu xefi suku iha Distritu Dili no Liqiuça.

6.       

I.         Hasai halimar.

II.      Hili dala ruma ka karik. Bele mos hasai sei.

III.   Hili kanta ka hananu. Bele mos sei.

IV.   Hili hahu’u ka komesa.

V.      Hili futuru ka aban-bainrua nian.

VI.   Hili por ezemplu ka hanesan.

7.      Numeru 1, ema konta ba nia kolega iha fatin akontesimentune’e, numeru 2, ema hakerek.

Bainhira ita ko’alia, iha buat barakmak ita la presiza esplika ho liafuan. Maibe, bainhira ita hakerek buat forma, ita tenki fo sai kompletu. Ezemplu rua mak fatin ho ema nia naran.

·      Fatin: Se karik ita ko’alia iha fatin akontesimentu ne’e, ita bele hatudu ba ema ho fatin. Por ezemplu, iha testu 1, ema dehan deit hosi ne’eba ho To’o iha ne’e, tanba uza liman ka oin hodi hatudu ba fatin sira ne’e. Bainhira hakerek, hanesan iha testu 2, ita presiza hatene fatin sira ne’e hanesan liafuan, hanesan fatin fa’an modo nian iha merkadu Comoro nia oin.

·      Ema nia naran: Bainhira konta istoria ba kolega (hanesan numeru 1), ita baibain la uza naran kompletu, maibe naran uma laran nian deit mos to’o ona, Bainhira fo relatoriu ruma (hanesan numeru 2) ita baibain fo naran kompletu.

KAPITULU IV

Hakerek Istoria

1.      Ita hatene katak jornalista ho hakerek nain sira baibain hakerek Istoria; ne’e dehan katak, sira hakerek kona ba buat ruma ne’ebe akontese tiha ona. Ema profisional seluk mos presiza hakerek Istoria ka? Hanoin tok kona ba ita nia area servisu aban-bainrua. Ita mos sei hakerek Istoria ka? Kona ba saida? Buka ezemplu tolu.

2.      Tuir mai ita haree relatoriu ne’ebe badak loos. Ida-idak fo informasaun oin tolu deit hosi ‘’see, saida mak akontese, iha ne’ebe, (hori) bainhira’’. Informasaun ida ne’ebe mak sei falta?

3.      Buka tan objetvu. Por ezemplu, ema hakerek liafuan tuir mai hodi halo saida?

4.      Fraze (i)-(iv) tuir, mai ami foti hosi informasaun ne’ebe ami atu fo ba ema fila liman sira, kona ba oinsa mak sira bele hetan kreditu. Lee fraze hirak ne’e. identifika liafuan ne’ebe mak ema fila liman sira sei la kompriende karik. Depois hakerek fila fali ho simples, para sira bele kompriende lalais.

RESPONDE

1.      Laos joranlista ho hakerek nain sira deit mak hakerek Istoria. Ema ne’ebe servisu tekniku mos presiza hakerek. Por ezemplu:

I.    Bainhira ita tun ba kampu (lapangan), baibain fila, tenki hakerek relatoriu. Por ezemplu, ita hakerek kona ba: Se mak ba? Ba ne’ebe? Hori bainhira? Ita ba atu halo saida? Saida mak ita konsege halo ka haree ka rona? Saida mak la konsege halo? Tansa? Ita aprende saida?

II. Bainhira ita hala’o projetu ruma, baibain ita hakerek relatoriu tinan-tinan. Por ezemplu, ka ful-fulan. Iha relatoriu ne’e ita konta ba buat barak. Por ezemplu, ita konsege halo saida iha periodu ne’e? ita hasoru problema saida? Saida mak seidauk halo? Ita nia planu ba periodu tuir mai oinsa?

III.   Bainhira ita revista buat ruma, hanesan kareta, ponti, dapur, ka orsamentu (anggaran), ita baibain hakerek relatoriu. Por ezemplu, ita fo hatene: Se mak revista? Hori bainhira? Revista saida? Uza prosesu saida? Hetan saida? Dala barak ema enxe informasaun ne’e ba formulariu para hakerek lalais ho kompletu.

2.      Informasaun ne’ebe falta mak:

I.    Tempu

II. Fatin

III.   See

3.      Ema hakerek buat hirak ne’e hodi buka ema atu sosa nia kareta hato’o domin, fo hanoin ba kolega servisu atu halo buat ruma, hodi konvida kolega tuir selebrasaun.

4.      Ita bele simplifika fraze hirak ne’e oi-oin. Tuir mai ami fo ezemplu deit.

I.     Grupu ida tenki ema nain 5 to’o 10.

·      Le bele uza pesoas, tanba ne’e la’os Tetun.

·      Iha lian Tetun, numeru sempre ikus (ema nain 5). La’os antes hanesan portuges (5 pesoas).

·      Hakerek tuir estrutura lolo’os. Nune’e, diak liu hakerek ema nain lima. Tanba bainhira ita atu konta ema ho Tetun, ita baibain uza nain iha numeru nia oin.

II.     Banku mandiri banku Indonezia ida, ne’ebe loke iha fulan Agosto 2003.

·      Banku hosi Indinezia, konserteza banku ‘estranjeiru’ nian. La presiza temi!

III.   Livru ne’e hodi hanorin ema fila liman sira atu bele servisu hamutuk ho banku.

·      Troka liafuan ne’ebe lee nain sira laduun kompriende. Por ezemplu hasae kapasidade > hanorin, emprezariu > ema fila liman.

·      Liafuan ne’ebe la presiza, hasai tiha. Bainhira liafuan rua hamutuk signifikadu ida deit, hili ida ne’ebe make ma barak liu hatene: por ezemplu, koopera ka servisu hamutuk > servisu hamutuk. Bainhira ita ko’alia, ita uza liafuan rua hamutuk hanesan ne’e kapaas. Bainhira hakerek, hili ida deit.

IV.   Ami hakerek livru ne’e hodi hanorin ema fila liman sira oinsa mak sir abele deve osan. / Ami hakerek livru ne’e hodi hato’o ba fila liman sira saida mak sira tenki halo tuir atu bele empresta osan.

KAPITULU V

Tempu

1.      Lee testu tuir mai. Testu ne’e formal ka lae? Buka liafuan hotu-hotu ne’ebe hatudu ba tempu.

2.      Se karik ema ko’alia iha 25/3/2009. Ezemplu rua tuir signifikadu hanesan , maibe ida relativu, ida  absolute. Ida ne’ebe mak relativu, ida ne’ebe mak absolute?

3.      Identifika liafuan hotu-hotu ne’ebe hatudu ba tempu iha fraze ne’ebe  tuir mai. Tempu ne’e relative ka absolute?

4.      Lee tetu tuir mai. Buka liafuan hotu-hotu ne’ebe hatudu ba tempu.

5.      Ezemplu tuir mai, ida-ida fo tempu rua ne’e ida ne’ebe mak jeral liu, ida ne’ebe mak espsifiku liu?

6.      Koko tok hakerek informasaun tuir mai, oin walu.

7.      Hakerek informasaun tuir mai, oin lima.

8.      Hakerek fila fali fraze tuir mai, uza letra boot ho letra ki’ik tuir regra iha leten.

RESPONDE

1.      Testu 1 formula; 2 mak formal, liafaun tempu nian mak: horseik no sexta-feira loron 9 fulan marsu tinan 2002.

2.      Tempu relativu ho Absolutu mak hanesan tuir mai:

       Relativu                                                    Absolutu

I.          Horiseik                                                   Loron 24 fulan marsu

II.       Fulan ne’e                                                           fulan marsu 2005

III.    Tinan liu ba                                             2004

IV.    Fulan oin                                                  fulan abril

3.      Iha fraze ida nia laran, ita bele hato’o tempu balu ho relativu, balu ho Absolutu.

                   Liafuan tempu                                        Relativu ka Absolutu?

I.          Hori banrua                                              relativu

Lokraik                                                     absolutu

II.       Loron 20 fulan Agostu tinan 2004          absolutu

Iha tuku 9 dadeer OTL                            absolutu

III.    Aban                                                        relativu

Tuku 10 dadeer                                        absolutu

IV.    Loron 4 fulan setembru                            absolutu

Tinan neen l liu ba                                    relativu

4.      Liafuan ne’ebe hatudu ba tempu mak: aban lokraik no aban lokraik tukum7.30.

5.      Tempu jeral ho espesifiku mak hanesan tuir mai:

Jeral liu                                                   Espesifiku liu

I.          Lokraik                                                     tuku 3.25 lokraik

II.       2005                                                         fulan maiu 2005

III.    Fulan janeiru 2001                                   loron 9 fulan janeiru 2001

IV.    Kalam                                                       kalan boot

6.      Fraze rua ne’e bele liga oi-oin.

Kuandu ko’alia halimar, bainhira ema uza depois mak barak, hanesan ezemplu (i) iha kraik.

Baibain ita temi tuir enkontru uluk, tanba ida ne’e mak akontese uluk, hanesan ezemplu (i) to’o (vii). Maibe bele mos temi fila mai Dili uluk, se ita liga ho antes ka molok, hanesan ezemplu (ix) ho (x).

I.              Ohin ha’u tuir enkontru iha Baucau, depois fila mai Dili.

II.           Ohin ha’u tuir enkontru iha Baucau, depois mak foin fila mai Dili.

III.        Ohin ha’u tuir ona enkontru iha Baucau mak foin fila mai Dili.

IV.        Ohin ha’u tuir enkontru iha Baucau, hafoin fila mai Dili.

V.           Ohin ha’u tuir enkontru iha Baucau.  Hotu tiha, ha’u fila mai Dili.

VI.        Ohin ha’u tuir enkontru iha Baucau.  Liu tiha ne’e, ha’u fila mai Dili.

VII.     Depois de enkontru iha Baucau, ha’u fila mai Dili.

VIII.  Ha’u tuir enkontru iha Baucau. Tuir tiha enkontru, ha’u fila mai Dili.

IX.        Antes ha’u fila mai Dili, ha’u sei tuir enkontru iha Baucau’

X.           Molok ha’u fila mai Dili, ha’u sei tuir enkontru iha Baucau.

7.      Fraze ne’e bele liga oi-oin:

I.              Sira sei enkontrru hela, bomba nakfera.

II.           Sira sei enkontru hela, mak bomba nakfera.

III.        Bainhira sira sei halo hela enkontru, bomba nakfera.

IV.        Momentu sira halo enkontru, bomba nakfera.

V.           Natoon sira halo enkontru, bomba nakfera.

8.      Horseik. Sesta loron 6 fulan juñu 2004, director funsaun naroman, Virgilio dos Reis, hatete ba jornalista Timor Post katak nia fundasaun ne’e sei loke kampu de Traballu iha Ditritu Viqueque.

KAPITULU VI

Ko’alia Formal No Ko’alia Halimar

1.      Tuir mai iha Testu haat. Tolu  primeiru, ami grava ema ko’alia, depois hakerek tuir; testu D, ema seluk mak hakerek tuir. Siik tok, se mak ko’alia? (kataus ka? Ema foin-sae ka? Padre ka? Ema eskola boot ka kiik?...) Oinsa mak it abele hatene? Nia ko’alia iha situasaun ne’ebe? (Goza malu ka? Esplikasaun iha misa ka? Hanorin nia oan ka?...) Oinsa mak bele hatene?

2.      Testu ne’ebe mak kahur portuges barak liu? Ne’ebe mak kahur Tetun Terik? Ne’ebe mak kahur lian Indonezia?

3.      Buka tok ezemplu tan. Tanba sa mak koriji-an ne’e akontese iha testu B, maibe testu A ho C la iha?

4.      Liafuan hanesan a, be,narsaa mosu iha testu ne’ebe? Tansa mak ema uza liafuan ne’ene la iha signifikadu hanesan ne’e? Ita bele hakerek ka?

5.      Marka liafuam ne’ebe mak temi rona nain sira; por ezemplu maun-alin sira ka señor-señora sira mak ha’u respeita. Ita temi rona nain sira iha kontestu ne’ebe?

6.      Ita bele hasai repetisaun ne’e, para temi lakon dala ida deit; por ezemplu: “tanba lakon familia no sasan tomak,” Tuir ita nia hanoin, ko’alia badak hanesan ne’e rona diak ka lae?

7.      Iha testu A, buka liafuan ne’ebe mak hatudu katak ida ne’e kona ba atividade Nasoens Unidas nian. Iha testu B, liafuan ne’ebe mak hatudu katak ida ne’e ko’alia kona ba monta sentina?

8.      Tuir ita nia hanoin, diak liu ita hakerek naran tuir Ortografia lingua seluk nian? Tansa? Hanoin di-diak kona ba siituasaun tuir mai:

RESPONDE

1.      Testu haat ne’e tuir mai:

A.       Nitisias TVTL, 22/6/2006.

B.       Mekaniku nain rua ko’alia halimar iha ofisina (bengkel), Dili, tinan 2006.

C.       Pardre ida fo esplikasaun iha misa rekonsiliasaun iha Ermera, tinan 2001.

D.       Nai jesus hanorin ema boot ida naran Nikodemos, Israel, maizumenus tinan 30. Liafuan ne’e hakerek iha evangellu saun joão 3:13-18 ( tradusaun liafuan diak ba imi)

Ita bele haree diferensa barak. Ezemplu balu mak tuir mai:

I.              Kahur lingua ne’ebe?

II.           Koriji-an ka lae?

III.        Uza liafuan la iha signifukadu, hanesan a ka nersaa, ka lae?

IV.        Temi rona nain sira ka lae?

V.           Repete ka lae?

VI.        Vokabulario luan ka lae?

VII.     Asuntau ne’ebe ita ko’alia.

2.        Kahur lingua:

A.       Portuges: ema hotu-hotu kahur liafuan hosi portuges, maibe bainhira ema boot ko’alia iha iha sitausaun formal, liafuan portuges barak liu, I iha Tetun liturjiku (ne’ebe uza iha igreja), numeru liafuan hosi portuges menus.

B.       Lian Indonezia: bainhira ko’alia halimar ho kolega, ema balu kahur lian Indonezia tun-sae. Maibe iha situasaun formal, baibain lae. Nune’e, hosi testu haat ne’e, testu B deit mak iha liafuan indonezia barak, tanba ne’e ema foin-sae ne’ebe ko’alia halimar.

C.       Tetun Terik: Iha Tetun liturjiku, ema kahur Tetun Terik oitoan.

3.      koriji-an: bainhira ita ko’alia iha sitausaun ne’ebe la formal, ita laduun hanoin antes, saida mak atu hatene. Nune’e, dalaruma atu komesa hetete buat ruma, mak foin hanoin atu ko’alia buat seluk fali. Iha situasaun formal, ita hanoin di-diak lai mak foin ko’alia.

Bainhira hakerek mos, ita hanoin lai mak foin hakerek. Nune’e, ita hakerek fraze kompletu.

4.      Liafuan hanesan a ho nersaa ne’e mosu beibeik bainhira ema ko’alia halimar ho kolega, hanesan iha testu B. maibe rona la diak iha situasaun formal, no la bele hakerek.

5.      Temi rona nain sira: Bainhira ko’alia iha situasaun formal (Hanesan A ho C),ita baibain temi beibeik ema ne’ebe rona, hanesan maun-alin sira, maluk sira, ka inan-feton sira. Ko’alia halimar ho kolga mos, ita bele temi sira beibeik, maibe uza liafuan seluk fali, hanesan loos duni maum! Maibe bainhira ita hakerek iha sitausaun formal, ita ladun temi rona nain sira.

6.      Repete: Se karik ko’alia nain repete liafuan atu hanesan poezia, ita halakon tiha repetisaun ne’e, rona ladun diak ona. Iha situasaun formal hanesan misa ka diskursu politiku, ita presiza repete liafuan balu. Repetisaun hanesan ne’e laos buat foun ida iha Timor. Poezia tradisional mos sempre repete liafuan balu.

Maibe, bainhira ita hakerek, repetisaun hanesan ne’e halo ema lee senti baruk fali.

7.      Assuntu:

I.         A: konsellu seguransa,fo sai, rezolusaun, misaun, Nasoens Unidas, sekretariu jeral, komisaun diretus umanus, komisaun inkeritu independent internasional.

II.      B: monta bee, paralom bee sentina, nia naruk, tembok, kloset ida tuur nia, kloset duduk, senti.

8.      (komentariu iha pergunta nia okos kedas.)

KAPITULU VII

Pasivu

1.      Tnsa make ma uza pasivu ho portuges. Ingels ho lian Indonezia? Hanoin tok diferensa fraze tolu ntuir mai. Fraze (i) ativu; (ii) ho (iii) pasivu.

2.      Lee ezemplu tuir mai. Marka verbu pasivu hotu-hotu. Iha hira? Tansa mak autor ne’e uza pasivu?

3.      Traduz tok ezemplu (i)-(iii) iha leten ba lian Tetun.

4.      Traduz tok fraze tuir mai ba lian Tetun.

5.      Haree ba lista tuir mai. Ida ne’ebe make ma kompriende liu: verbu tranjuntivu iha sorin karuk ka, adjetivu ho –adu iha sorin loos?

6.      Tanba Tetun la iha pasivu, dala barak ita la bele subar se mak halo. Tuir ita nia hanoin. Ne’e diak ka lae?

7.      Halo fraze rua ho naklees, no fraze rua ho lees. Diferensa siada?

8.      Buka ezemplu 5-10 tan ho prefiksu nak- ka nam-. Halo lista ho liafuan hirak ne’e ho tan liafuan ida-idak nia lia huun.

RESPONDE

1.      Hanoin diferensa entre fraze ativu ho pasivu tuir mai:

I.     Tini sudah mengembalikan buku itu.          (ativu)

II.  Buku itu sudah dikembalikan oleh Tini.     (pasivu, temi se mak halo)

III.    Buku itu sudah dikembalikan.                 (pasivu, la temi se mak halo)

Pasivu bele halo ba rua

I.     Pasivu fo atensaun liu-liu ba buat ne’ebe simu asaun duke ema ne’ebe halo asaun ne’e.

Iha fraze ativu, hanesan fraze (i) iha leten, fraze nia sujeitu hatudu se mak halobaut ruma. ‘Tini’ mak sujeitu; nnune’e Tini mak fo fali livru.

sujeitu mos iha funsaun seluk; baibain sujeitu mak topiku fraze ne’e nianian, hodi hatudu ita ko’alia liu-liu kona ba se. Iha fraze (i), ita interese liu ba Tini duke ba livru.

Maibe iha fraze pasivu, hanesan fraze (ii), ita foti buat ne’ebe tuir loos objetu, tau iha oin fali nu’udar topiku ho sujeitu mak ‘buku’; nune’e ita ko’alia liu-liu kona ba livru. Ita laduun interese kona ba se mak fo fali.

II.  Hosi pasivu ita la presiza hatete se mak halo buat ruma.

Por ezemplu, iha fraze (iii), ita la hatete, se mak fo fali livru ne’e.

2.      Iha fraze rua nia laran ne’e iha verbu pasivu tolu: ditemukan, diorganisir, dipresentasikan. Dala ruma autor uza pasivu taanba iha relatoriu ne’e nia hakerek kona ba oinsa ema tenki hato’o rezultadu peskiza. Nia la fo atensaun ba se mak halo peskiza ne’e.

3.      Ita bele tradus hanesan tuir mai:

I.         Tini fo fali ona livru ne’e.

II.      Livru ne’e, Tini fo fali ona.

III.   Livru ne’e, fo fali ona/ Livru ne’e, ema fo fali ona.

4.      Ita bele tradus hanesan tuir mai:

I.         Ha’u nia aman autoriza ha’u atu faan nia kareta.

II.      Ha’u hetan autorizasaun hosi ha’u nia aman atu faan nia kareta.

III.   Ha’u hetan autorizasaun atu faan ha’u nia aman nia kareta./ ha’u autorizadu atu faan ha’u nia aman nia kareta.

5.      (La iha komentariu ba liafuan hirak ne’e. Haree komentariu jeral iha pergunta nia okos.)

6.      (La iha komentariu. Ida ne’e husu ita boot nia opiniaun.)

7.      (Haree komentariu iha pergunta nia okos.)

8.      Ezemplu balu hanesan tuir mai.

Lia huun        nak-                lia huun                      nam-

Doko               nakdoko         kari                             namkari

Diur                nakduir          kore                            namkore

Dulas              nakdulas         lele                               namlele

Fakar              nakfakar

Lees                naklees

Loke               nakloke

Selok               nakselok

Silu                  naksilu

Sobu               naksobu

KAPITULU VIII

Hakerek Prosedimentu

1.      Oinsa mak aprende fila modo, kuu kafé, lori motor, ko’alia Ingles ka uza komputador?

2.      To’o agora, ita rasikaprende saida liu hosi prosedimentu ne’ebe ema hakerek? Ita haree prosedimentu iha ne’ebe?

3.      Kompara prosedimentu tolu tuir mai. Ida ne’ebe mak klaru liu? Tanba sa?

4.      Lee tiha prosedimentu iha kraik, ho tan titulu tolu tuir mai, Depois hili tiulu ida ne’ebe mak kona Prosedimentu ne’e!

5.      Hakerek fali informasaun iha paragrafu ne’e halo etapa. La bele haluha hakerek mos titulu ho material ne’ebe presiza.²

6.      Hakerek fali informasaun iha paragrafu tuir mai ne’e halo etapa. La bele haluha hakerek mos titulu ho material ne’ebe presiza.³

7.      Objetivu prosedimentu siada? Oinsa mak it abele hatene, prosedimentu ruma diak ka lae?

Bainhira ita hakerek buat ruma ne’ebe importante, diak liu ita koko lai ho ema seluk. Atu koko prosedimentu, ita fob a ema halo, depois haree tok, sira konsege halo tuir ka lae? Se konsege, tanba sa?

8.      Bainhira ita koko prosedimentu ruma, ita tenki koko ho se? Se karik ita atu hanorin enjeñaria sira oinsa atu uza programa foun ba komputador, ita koko ho se? Se ita atu hanorin labarik halo kofre hodi rai osan, ita koko ho se?

9.      Estudante nain rua eskola hamutuk. Sira tuur se kotuk ba malu. Ida halo dezeñu. (Por ezemplu, dejeñu simples ida ho uma, ai huun, labarik halimar bola, Estrada…) Depois nia esplika ba nia kolega oinsa atu pinta dezeñu ne’e. nia kolega halo tuir. Hotu tiha, kompara dezeñu rua ne’e. hanesan ka lae? Se la hanesan, saida mak la la hanesan? Tansa?

10.  Haree ba tabela iha leten. Buka nia regra: bainhira mak ita uza nia; bainhira mak uza nian?

RESPONDE

1.      Iha ita nia moris lor-lorn nian, bainhira ema mak hanorin, sira hatudu, mak ita halo tuir.

Maibe iha mos buat balu ne’ebe ita aprende liu hosi livru, ka liu hosi prosedimentu ne’ebe ema hakerek.

2.      (la iha komentariu).

3.      Prosedimentu primeiru, ne’ebe ami hetan hosi revista ba labarik “Lafaek” mak klaru liu. Iha titulu hodi fo hatene, sira hanorin atu halo saida. Saida mak ita presiza, no fo etapa ida-ida. Iha mos dezeñu hodi dada ita nia laran para lee.

4.      Titulu (ii) mak diak liu. Titulu (i) la loos prosedimentu ne’e loos, tanba prosedimentu ne’e la hatete oinsa atu kuda abakate: paragrafu ne’e ko’alia deit kona ba oinsa atu prepara rai. Titulu (iii) mos jeral demais.

5.       

OINSA ATU UZA AI-MORUK MATAN NIAN Material ne’ebe ita presiza: ·      Ai-moruk matan nian ·      Algodaun ne’ebe mos ·      Bee tasak ne’ebe malirin Halo tuir etapa ne’e: 1.   Uza algodaun hodi hamos matan hobee tasak malirin. 2.   Tau ai-moruk ba matan ne’ebe moras. 3.   Taka-loke matan atu nune’e ai-moruk tama ba matan laran. 4.   Se laa diak nafatin, tenki lori ba konsulta.

6.      (la iha komentariu, para ita bele halo ida ne’e nu’udar servisu uma.)

7.      Objetivu prosedimentu mak hanorin ema atu halo buat ruma. Prosedimentu ne’ebe dika,ema bele halo tuir loloos hodi hetan rezultadu diak. Prosedimentu ne’ebe la diak, ema halo tuir, sei la hetan rezultadu ne’ebe loos.

Nune’e, atu koko prosedimentu:

I.         Haruka ema lee ho lian maka’as. Nune’e se sira laduun kompriende liafuan balu, it abele rona sira nia duvida ne’e.

II.      Haruka sira halo tuir. Se sira konsege halo ho diak, prosedimentu kalru karik. Se la konsege, bele tanba prosedimentu ne’e la kompletu, ka sala, ka la klaru. (Bele mos tanba ema ne’e tuir la loos.)

8.      Ita tenki koko ho ema ne’ebe atu uza prosedimentu ne’e. se ita hakerek prosedimentu atu fo ba ema eskola boot, koko ho ema eskola boot. Se prosedimentu ne’e atu fob a labarik, koko ho labarik.

9.      (La iha komentariu kompletu.) Dala barak, dezeñu rua ne’e la hanesan tanba ema haluha hatete ho klaru buat ida-idak nia modelu, nia medida, ho nia pozisaun.

10.  (Haree ba regra iha pergunta nia okos.)

KAPITULU IX

Hadia Dokumentu

1.      Ezemplu tuir mai, hatudu servisu uma ne’ebe mestri fo, hamutuk ho estudante nia resposta. Resposta hotu-hotu seidauk loos, tanba kontra pontu ida hosi lista iha leten. Ba ezemplu ida-idak, hatete, saida mak sala? (Por ezemplu: la kona ho topiku, nia naruk la loos, informasaun la kompletu…)

2.      Ezemplu tuir mai, iha sala oin rua. Saida mak sala? Hosi sala oin rua ne’e, ida ne’ebe mak ita presiza hadia uluk?

3.      Iha fraze tuir mai, ema ida hato’o fali ema seluk nia liafuan. Maibe, nia ko’alia kona ba se?

4.      Iha ezemplu tuir mai, ema ida hatete fali ema seluk nia liafuan. Nune’e aumenta aspas:

5.      Hakerek fila fali fraze iha ezersisiu numeru 4 uha leten, maibe uza ita nia liafuan rasik hodi hato’o ema ne’e nia ko’alia?

6.      Fraze tuir mai, ema ida sei la kompriende. Maibe se karik ita la aumenta aspas, bele. Koko tok!

7.      Hakerek liafuan 8 ne’ebe komesa ho bain-. Ezemplu bainhira.

8.      Siik tok: bain ne’e dehan saida?

RESPONDE

1.      Sala mak tuir mai:

I.              La kona ho topiku. Mestri husu para hakerek kona ba Rusia, maibe estudante hakerek fali ona kona ba Xina.

II.           Informasaun la klaru ba ema atu ne’ebe atu lee: hakerek  nian uza liafuan barak ne’ebe estudante eskola sekundaria laduun komprinde.

III.        Informasaun la kompletu: la fo sai tempu (hori bainhira mak buat ne’e akontese.)

IV.        Nia naruk la kona: Mestri husu para atu hakerek pajina ida, maibe estudante hakerek deit paragrafu badak ida.

V.           Fraze la liga malu ho diak.

VI.        Uza sala letra boot ha kiik. Pontuasaun barak mos la loos.

VII.     Informasaun la kompletu: Istoria ne’e la fo sai fatin (asidente ne’e akontese iha ne’ebe?).

VIII.  Ortografia barak la loos.

IX.        Fraze ne’e naruk liu (liafuan 52).

X.           Estrutura freza ne’e la loos. (Liafuan hirak ne’e tau arbiru deit!)

2.      Sala mak tuir mai:

I.              Sala: 1. Nia naruk la kona, tan tuir loloos hakerek pajina ida. 2. Fraze la liga malu ho diak. Hosi sala rua ne’e, importante liu mak hakerek halo pajina id alai, depois koriji sala seluk ne’ebe sei iha karik.

II.           Sala: 1. La kona ho topiku, tan mestri husu kona ba DIT maibe estudante hakerek kona ba UNTL. 2. Ortografia, ho letra boot ho kiik, balu sala. Estudante ne’e tenki hakerek fila fali kona ba topiku lai, mak foin koriji sala ortografia ne’ebe mak sei iha karik.

III.        Sala: 1. Informasaun la kompletu, tan la fo sai kona ba hori bainhira mak buat ne’e akontese. 2. Fraze naruk liu (Liafuan 61). urjenti liu mak aumenta informasaun kona ba loron ka tempu: depois mak fahe ba fraze rua ka tolu.

3.       

I.              Tuir João hatete, João rasik mak beik.

II.           Tuir João hatete, ema ne’ebe konta fali nia liafuan ne’e mak beik.

III.        Maria sira mak fila.

IV.        Ema ne’ebe konta fali Maria nia liafuan ne’e mak tenki (hamutuk ho ema seluk).

4.       

I.         Komandante polisia Ai-mutin esplika ba jornalista STL sira dehan. “Ami ohin kaer naok-teen ne’e iha Tasi-Tolu”.

II.      Loja nain Elemloi dehan ba Arui, “Loron ida ami bele hetan osan too $800”.

III.   João hatete ba Mario “O keta nakar tan!”

IV.   “Ha’u lakohi ba Ermera tanba iha ne’eba malirin liu. “Liafuan ne’e Atoi mak hatete ba Jaime.

V.      Ohin enfermeira Nina hatete mai ha’u dehan, “ita iha Timor barak mak hetan ona moras turbekuloze”.

5.       

I.          Komandante polisia Ai-mutin esplika ba jornalista STL sira dehan sira ohin kaer naok-teen ne’e iha Tasi-Tolu.

II.      Loja nain Elemloi hatete ba Arui katak loron ida sira bele hetan osan too $800.

III.   João bandu Mario para la bele nakar tan.

IV.   Atoi hatete ba Jaime katak nia lakohi ba Ermera tanba malirin liu.

V.      Ohin enfermeira Nina hatete mai ha’u dehan ema iha Timor barak mak hetan ona moras turbekuloze.

6.      Entre “José” ho “ho”, ho “ho” ho “Maria”, tenke tau espasu. (Ne’e dehan katak; La bele hakerek “JoséhoMaria”, tenki aumenta espasu hodi kakerek “José ho Maria”.)

7.      (Ezemplu iha pergunta nia okos.)

8.      (Komentariu iha pergunta nia okos.)

KAPITULU X

Numeru

1.        Oinsa mak ita hatete ho Tetun: tiap hari, ho tiap hari senin?

2.        Liafuan ora-oras dehan saida? Tuir regra iha leten, ita bele siik katak ora-oras dehan ‘kada oras’ (tiap jam), tanba repete liafuan oras ‘jam’. Ne’e loos ka lae?

3.        Iha komunidade nia laran, baibain ema uza lingua ne’ebe hodi hata’an ba pergunta tuir mai? Ita rasik uza lingua ne’ebe?

4.        Rihun ho lian Indonezia dehan oinsa? Atus ho lian Indonezia dehan oinsa?

5.        Mestri lee numeru ho Tetunho portuges, depois estudante hakerek. Ezemplu: 47.862, 1.927, 520, 470, 26, 1000. Bele ka? Ida ne’ebe mak akapta lais liu: Tetun ka portuges?

6.        Mestri hakerek numeru, depois estudante lee ho Tetun ho portuges. Ezemplu: 32.198, 235.264

7.        Oinsa mak ita hatete ‘1.000.000’ ho Tetun?

8.        Tuir ita boot nia hanoin, alternativu ida ne’ebe mak diak liu? Tanba sa?

9.        Se karik kongresu ida hala’o tin-tinan, oinsa mak it abele hatudu ba kongresu ida’pertama’, kedua’, ho ‘ke-25’?

10.    Hakerek tuir portuges: ‘pertama’, ‘kedua’, ‘ketiga’, too ‘ke-20’ ka too la bele ona.

Ema hotu-hotu hatene primeiru ho segundu. Barak hatene terseiru. Depois, ba ema barak, komesa suasar ona. Tuir loos ita mos la presiza foti liafuan ne’e hotu hosi portuges.

11.    Ida ne’ebe mak los?

12.    Oinsa mak ita bele temi ‘anak pertama’, ‘anak kedua’, ho anak ketujuh’?

13.    Kona bah alai taru, ka eleisaun, ka se mak hetan valor diak liu iha eskola: Oinsa mak ita hatudu ba ida ne’ebe tama primeiru, segundu ka terseiru?

RESPONDE

1.      Hodi temi ‘tiap hari’, baibainita dehan loro-loron, tiap hari senin dehan segunda-segunda.

2.      La loos! Bainhira inan sira hatete ba Doutor, “ha’u nia oan ne’e moras ora-oras”, ne’e dehan katak ‘Orsida moras, Orsida moras: moras ne’e mosu ho lakon beibeik. ‘Maibe se mak dehan ora-oras mak nia mai, ne’e ‘la kleur’ fali’.

3.      (La iha komentariu.)

4.      La bele hanoin sala: atus =100, rihun=1000.

5.      (La iha komentariu.) Se la bele karik, diak liu aprende!

6.      (La iha komentariu.)

7.      (Komentariu kona ba 1.000.000 iha perguntas nia okos kedas.)

8.      (La iha komentariu.) Aban bainrua mak ita hare’e: liafuan ida ne’ebe mak atu ‘manan’!

9.      Iha alternative rua:

I.        Uza ba dala: kongresu ba dala uluk, kongrasa bad ala rua, kongresa ba dala rua-nulu-resin-lima.

II.     Uza portuges: primeira kongresu, segundu kongresu, vigesimu sinku kongresu.

10.   

1u	Primeiru	11u	desimu primeiru	21u	Vigesimu primeiru
2u	Segundu	12u	Desimu sugundu	22u	Vigesimu sugundu
3u	Terseiru	13u	Desimu terseiru	23u	Vigesimu terseiru
4u	Quartu	14u	Desimu quartu	24u	Vigesimu quartu
5u	Kintu	15u	Desimu kintu	25u	Vigesimu kintu
6u	Sestu	16u	Desimu sestu	26u	Vigesimu sestu
7u	Setimu	17u	Desimu setimu	27u	Vigesimu setimu
8u	Oitavu	18u	Desimu oitavu	28u	Vigesimu oitavu
9u	Nuno	19u	Desimu nuno	19u	Vigesimu nuno
10u	Desimu	20u	Vigesimu	20u	Trigesimu

11.   

I.              Ne’e ha’u nia primeiru oan. / Ne’e ha’u nia oan primeiru

II.           Ne’e primeru kongresu. / Ne’e kongresu primeitu

III.        Oan primeiru mak loos. Ita tenki tuir regra Tetun nian, tanba liafuan oan ne’e Tetun. nune’e. ita tau substantive (oan) uluk, depois mak adjetivu (primeiru).

IV.        Rua ne’e loos hotu. Kongresu primeiru loos tuir regra Tetun nian; primeiru kongresu loos tuir regra portuges nian.

V.           Semana ida primeiru mak loos, tuir regra Tetun. Se karik ita hakarak tuir regra portuges, ho adjetivu iha oin, ita mos presiza tuir regra portuges kona maskulinu ho femininu. Substantive semana ho portuges feminine; nene’e, adjetivu iha oin mos tenki feminine. Tanba ne’e, primeira semana ida mak loos tuir regra portuges, no semana ida primeiru mak loos tuir regra Tetun

12.  (Komentatiu iha pergunta nia okas kedas.)

13.  (Komentatiu iha pergunta nia okas kedas.)