LIAN TETUN NUDAR KULTURA IDA
KAPITULO I
KAPITULO I
1.1 Introdusaun
Ha’u hakerek testu ida ne’e atu fo hanoin deit mai ita
oinsa mak ita atu hatene liutan kona’ba lian
tetun ne’ebè mak koalia iha Timor-Leste no oinsa
mak ita atu bele desenvolve lian tetun ne’ebè mak ko’alia iha Timor- Leste atu bele
riku liutan, estadu Timor- Leste loke ona
instituto ida iha tinan 2002 hanaran (INL) “instituto
nasional linguistika” ninia objetivu atu estabelese matadalan sira ba
desenvolvimentu lian tetun. Ha’hu estabelese
iha
tinan 2002 to’o ohin loron instituisaun ne’e hakerek ona
manual no disionario sira iha lian tetun hodi ajuda sidadaun hotu-hotu atu
aprende diak liutan lian tetun. Nune’e mos
instituisaun ne’e estabelese ona padraun ida oinsa bele hakerek
lian tetun ne’ebè diak tuir padraun ka ortografia
ne’ebè estabelese tiha ona.
1.2 Kontestu
Peskiza
Lian tetun
nudar lian
franka atu nune’e ema husi distritu seluk
bele halo komunikasaun ho distritu sira seluk, tamba iha ita nia rai distritu
hotu-hotu uza liafuan mak hanesan, ezemplu, distritu Baukau koália
lianmakasae, Likuisa koália lian tokodede oinsa distritu rua ne’e bele
halo komunikasaun ba malu, atu halo komunikasaun tenki uza lian
tetun.
1.3 Identifikasaun
Ba Problemas
Ita nuda’ar estudante no Timor nia oan persija
desenvolve ita nia lian no importante
liu mak oinsa estuda lian seluk-seluk hodi
kompleta ita nia dalen tetun.
Tamba dalen
tetun sei iha peskiza oi-oin hanesan tetun prasa no
tetun terik sei kahur malu no oinsa ita
klasifika lolos lian tetun sai hanesan lian franka, no lian tetun ita sei
uza ba zerasaun tuir mai.
1.4 Objetivu
Objetivu husi
testu ida ne’e nuda’ar kontribuisaun
ki’ik oan ida atu buka
hatene diak liu tan tetun ne’ebè ko’alia iha nasaun Timor-Leste, nune’e mos atu fo hanoin ba ema hotu
katak lian sira ne’ebè koália iha nasaun
Timor -Leste laos deit
lian ofisial sira ne’ebè konsagra tiha ona iha konstituisaun
Republika Demokratika Timor- Leste iha
artigu 13, maibe iha mos lian sira seluk ne’ebè grupu
idak-idak iha nasaun ne’e koalia.
Ita hotu-hotu
tenki tau iha ita neon katak Timor- Leste
nùdar nasaun ida
ne’ebè maske ki’ik maibe ninia povu
koalia lian oin-oin.
Ida
ne’e hanesan buat ne’ebè uniku oituan iha
mundu. Testu ida ne’e hakarak mos atu fo hanoin ba
instituisaun estadu nia ne’ebè iha kompetensia iha area promosaun no
desenvolvimento lian nia atu bele preokupa no iha hanoin ruma atu desenvolve
ita nia lian sira laos deit lian sira ne’ebe konsagra ona iha
konstituisaun maibe mos lian hotu-hotu ne’ebè koalia
iha Timor -Leste.
1.5 Metodu
Metodu
husi titulu ou testu ida ne’e bele fo hanoin mai ha’u oinsa bele promove no
valorize ita nia lian atu bele hatudu ba nasaun
sira seluk katak Timor- Leste maski nasaun ki’ik maibe iha lian ne’ebè
ho
ida ne’e hau rasik hakarak loke ita nia hanoin atu haburas liutan
ita nia lian sira
ne’ebè grupu etnolinguistiku idak-idak koalia
iha nasaun Timor- Leste iha ne’e ha’u usa metodu entervista, tamba bele fasilita hau
atu hatene liutan lian sira iha teritoriu tomak.
KAPITULO II
LIAN TETUN NUDAR KULTURA IDA
2.1 Introdusaun
Lian ka dalen
sira ne’ebè koalia iha teritoriu Timor- Leste nia laran
tomak, sai hanesan
instrument ida ne’ebè ema usa atu
komunika ka hala’o relasaun entre ema ida ho
ida seluk i ho kultura no identidade povu
ne’e nia. Tamba ne’e lian nia papel importante tebes ba
ema nia moris. Istoria hatudu katak lian ida la mosu mai kompletu ka
perfeitu kedas, tamba ne’e persija iha hanoin ka vontade
diak liu-liu ba kapasidade intelektual atu bele desenvolve lian
ne’e hodi bele hariku liutan lian sira ba nasaun tomak no sidadaun hotu
nia interese.
Lian sira
ne’ebè koalia iha Timor Leste la mosu depois de independensia, maibe
mosu hori uluk kedas desde ita nia bei-ala sira nia tempu. Tetun
ne’ebè ita koñese hanesan tetun prasa ko’alia liu iha
distritu dili, tetun terik ko’alia liu iha parte balu iha distritu Vikeke,
Covalima, Manatuto, Manufahi, no Bobonaro. Iha dokumentu antigun balu hosi
Portugal ne’ebè konta kona’ba lian timor nian iha tempu
ne’ebá. Tinan 400 liu ba iha surat ida hakerek dehan iha timor tomak ema hatene
lian rua(2) belu ho vaikenu, ne’e katak tetun no vaikenu. Ita bele
si’ik katak iha tempu ne’ebá Timor Lorosa’e ho belu mak
hatene tetun tamba ne’e liurai Wehali no liurai lika nia rai. Iha
Timor parte loro monu inklui mos Oecuse, ema hatene baikenu tamba
liurai Sonbai mak ukun iha ne’ebá to’o tinan 1800 ba
leten ema bolu Timor Lorosa’e provinsi belu nian
ne’e dehan katak provinsi ema tetun nian.
Nune’e ita bele hare katak tuir ema Portugal
ne’e hare ema iha Timor Lorosa’e iha tempu
ne’ebá bele ona komunika ho lian tetun maski laos sira nia lian rasik.
Ema iha Timor
Lorosa’e ho tan iha belu hatene tetun tansa mak ema iha Oecuse,
Kupang, Soe, ho Kafemenanu la dun koalia tetun? Ita hare ona katak, tinan 400
liuba, liurai tetun mak domina Timor Lorosa’e ho rai belu. Nune’e mak uluk
kedas, ema balu iha rai sira ne’e aprende tetun, iha tempu
ne’ebá iha liurai bo’ot ida naran Sonbai,
nia ukun Oecuse ho Timor Osidental so
belu mak la tama iha nia reinu. Liurai Sombai koalia baikenu ne’ebe ema bolu
dawan, nun’e mak iha tempu ne’eba kedas, ema barak iha
Oecuse ho Timor osidental hatene vaikenu, maibe la hatene
tetun.
2.2 Estuda Konaba
Lian Tetun Ne’ebe Koalia Iha Timor Leste
2.2.1 Lian Tetun(Tetun Prasa)
Lian
tetun ka tetun prasa koalia liu iha distritu dili, tetun ne’ebè koñesidu
hanesan tetun prasa, iha nivel nasional Timor oan ema porsentu 24,1 mak koalia
lian ne’e tuir resultadu sensus
2004 ne’ebè hakerek iha livru “Timor Leste
uma atlas historic - geografico” hosi hakerek nainFrederic
Durad. Instituisaun ne’ebè tuir ami nia hare fo importansia ba
desenvolvimentu lian tetun mak igreja katolika tamba instituisaun
ne’ebè hanorin hori uluk kedas katekeze iha lian tetun no ikus mai sai
nu’udar lian iha selebrasaun liturjia iha igreja hotu-hotu.
Oras ne’e
dau-daun iha livru relijiozu barak ne’ebè hakerek iha lian
tetun,hanesan biblia,no dokumentu kanoniku sira seluk. Hafoin
proklamasaun ukun rasik an iha loron 20 Maiu 2002 lian tetun sai
hanesan lian ofisial iha nasaun Timor Leste (RDTL) ne’ebe regula iha artigu 13,
tuir matenek nain sira katak lian rua ne’e bele lao hamutuk sai
hanesan lian nasional Timor nia tamba hare husi aspektu historiku no husi lian
linguistiku, lian Portuges lian ida
ne’ebè bele ajuda tebes desenvolvimentu lian tetun, hanesan ita hotu
hatene katak liafuan barak iha lian tetun mai husi lian portuges.
Lian tetun lian
ida ne’ebè labele desenvolve nia an mesak, nia tenki lao
hamutuk ho lian ruma atu hamutuk ho lian ne’e bele
desenvolve nia an. Geoffrey Hull, matenek nain no
linguistiku husi nasaun Australia iha ninia livru ki’ik oan ne’ebe hakerek iha
lian rua, portuges no tetun ho nia titulu “Timor Lorosa’e identidade,
lian no politika edukasional” esplika barak kona ba esensia lian
portugues no lian tetun sai nùdar identidade ida ba ita nia nasaun foun
Timor Leste. Matenek nainGeoffrey Hull iha hanoin
balu ne’ebè ita bele aproveita oinsa mak
ita bele desenvolve ita nia lian tetun iha futuru. Alende
ida ne’e estadu Timor Leste iha
hanoin diak balu oinsa atu desenvolve
ita nia lian tetun, estadu Timor Leste loke instituto ida iha tinan
2002 hanaran INL “instituto nasional linguistika”
iha Universidade Nasional De Timor Lorosa’e (UNTL) no ninia objetivu atu
estabelese matadalan sira ba desenvolvimentu lian tetun, hahu estabelese iha
tinan 2002 to’o ohin loron instituisaun ne’e hakerek
ona manual no disionariu sira iha lian tetun hodi ajuda
sidadaun hotu-hotu atu aprende diak lian tetun, nune’e mos
instituisaun ne’e estabelese ona padraun ida oinsa bele
hakerek lian tetun ne’ebè diak tuir padraun
ne’ebè estabelese tiha ona. Nune’e mos iha area edukasaun
define ona katak iha tinan dahuluk ka daruak ou primeiru
ho segundu anu iha ensinu baziku tenki
hanorin labarik sira koali lian tetun.
Nune’e wainhira hahu aprende ho lian
ne’ebè labarik sira aprende ona iha uma hanesan lian tetun labarik
sei bele akapta lalais buat ne’ebè mak professor sira hanorin.
2.2.2 Lian Tetun Terik
Tetun
terik ne’ebè koalia liu iha distritu lima (5) mak hanesan distritu
Vikeke iha sub distritu sira hanesan Lakluta, Luka, no Vikeke vila iha distritu
no Kovalima iha subdistritu Suai iha
distritu Manatuto iha subdistritu sira hanesan Barike, iha distritu Manufahi
iha subdistritu Alas, Fatuberliu no distritu Bobonaro iha subdistritu Batugade.
Alende ida ne’e koalia iha distritu rua ne’e lian ne’e
koalia mos Timor Indonesia hanesan iha Belu/Atambua no Kafemenu, nune’e mos lian tetun ne’ebè oras ne’e dau-daun
estadu Timor Leste liu husi institutu nasional linguistika
desenvolve dau-daun bele mos sai liafuan ruma husi tetun terik hodi bele
desenvolve lian tetun.
2.2.3 Tetun Dili Ho Tetun Terik La Hanesan
Ita
hare ona katak uluk kedas, tetun terik sai nudar lingua
franka ida iha Timor Lorosa’e ne’e dehan
katak ema balu husi lian oi-oin uluk aprende tetun hodi
bele komunika ba malu. Tetun ne’ebè sira
aprende ne’e ita bele hanaran “tetun lingua franka nian”.
Depois Portugal
ukun fali Timor, to’o tinan 1769, sira muda sira niakapital (ibu kota) husi Oecuse mai iha Dili. Neneik- neneik ema balu mai
husi Timor Leste tomak hodi mai hela iha dili. Sira koalia portuges ho tetun ba
malu. Tetun ne’ebe sira koalia ba
malu ne’e mos muda, tamba hetan influensia
maka’as husi portuges. Nune’e sira desenvolve tetun ida ne’ebe ema uluk bolu “tetun
prasa” agora ita bele bolu “tetun dili” ida ne’e mak ita
koalia agora dau-dauk ne’e.
2.3 Oinsa
Desenvolve Lian Tetun
Atu
desenvolve lian tetun iha ita nia rai laran persija halo kurikulu ho
lian tetun atu nune’e ema hotu bele hatene uza lian tetun.
2.4 Lian Tetun
Ne’e Saida
Lian
tetun nudar lian ofisial ho ida ne’e ita persija duni atu desenvolve
lian tetun hanesan ema sira ne’ebè ko’alia lian
fataluku, maksae, mambae no seluk tan atu nune’e ema sira mai eskola
persiza koalia lian tetun.
2.5 Analiza
Lian
ne’ebe hau konsege identifika no ko’alia iha nasaun Timor Leste
hanesan tetun terik no tetun prasa. Lian hirak
ne’e ita koñese hanesan riku soin husi distritu sira no subdistritu
ne’ebè sai hanesan patrimoniu kultura nasaun Timor Leste
nia iha ninia relasaun ho nasaun sira seluk iha mundu. Alende ida
ne’e iha pontu tolu(3) mak fo hanoin mai ita:
· oinsa mak ita bele promove no valorize
ita nia lian iha ita nia rai laran nomos estranjeiru?
· Tamba’sa mak
tetun sai lingua franka?
· Tamba’sa mak tetun
dili hetan influensia (pengaruh) husi lian oin-oin?
3.1 Liafuan
Maktaka
Ikus
liu ha’u atu remata testu ida ne’e hau la haluha hato hau nia agradese ba nai
maromak, ne’ebè fo ona espritu atu ha’u halo
testu ida ne’e ho diak no to rohan, nune’e mos ha’u la
haluha hato’o obrigado ba dosente lian tetun nia Aderito
Ruben.
Ne,ebè fo
ona oportunidade ne’e mai hau atu hakerek testu ida ne’e
bele halo hau badinas atu hakerek no le’e jornal,livrus,no revista sira,
to’o ba ne’e deit ha’u nia testu.
3.2 Sujestaun
Atu
haburas no desenvolve lian tetun ne’ebè koalia iha nasaun Timor
Leste ha’u fo hanoin atu
halo medidas hanesan tuir mai ne’e:
· Persija hatama lian tetun iha kurikulu
eskola liu-liu ba ensinu baziku primeiru
to’o terseiru anu atu nune’e labarik sira
wainhira hahu eskola hahu mos le’e no hakerek lian tetun.
· Persiza kria
instituisaun ruma ho nia kompetensia atu desenvolve lian sira hotu
iha rai laran alende institutu nasional linguistika (INL)
ne’ebè halo nia kna’ar espesifikamente atu desenvolve lian
tetun.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar